شاید چیزی که می‌گویم به نظرتان اغراق باشد اما دیدن مار به تنهایی و ترسی که به جان‌تان میفتد می‌تواند شما را بکشد حتی اگر آن مار غیرسمی باشد و فقط گاز بگیرد. البته شما تنها نیستید، ترس از مار (Ophidiophobia) در لیست «100 ترس رایج انسان‌ها» رتبه‌ دوم را دارد. به همین دلیل، خیلی‌ها به جاهایی مثل جنگل یا کویر که امکان وجود مار در آن‌جا هست نمی‌روند. اما واقعا در هر سفری باید منتظر ماری باشیم که جلوی‌مان سبز شود و نیش‌مان بزند؟ اصلا همه‌ مارهای ایران سمی هستند یا به محض مارگزیدگی می‌میریم؟

چرا از مار می‌ترسیم؟

خیلی از ما با ترس از مار بزرگ می‌شویم و آنقدر این ترس را در ذهن‌مان وسعت می‌دهیم که تا آخر عمر بیخ گلو‌ی‌مان می‌ماند. Ophidiophobi یا فوبیای مار، ترسی غریزی است که از چندین هزارسال پیش یا بهتر بگوییم میلیون‌ها سال پیش با ما بوده اما باید ممنون بودنش باشیم، همین ترس غریزی ما را تا امروز زنده نگه داشته.

به جز قضیه‌ غریزه و تکامل، باید از نا آگاهی هم بگوییم. چون از ساختار بدنی مارها و شیوه‌ زندگی‌شان نمی‌دانیم از آن‌ها می‌ترسیم. تا حالا سعی کردید مارها را بشناسید یا همیشه آن‌ها را به چشم موجوداتی موذی و سمی دیده‌اید که عاشق نیش زدن هستند؟ بگذارید واقعیتی را بگوییم: آن‌ها علاقه‌ای به دیدن ما ندارند، زهرشان برای‌شان با ارزش است و حدود یک ماه طول می‌کشد تا بعد از نیش زدن دوباره زهرشان را تولید کنند. برای همین فقط در صورتی‌که احساس خطر کنند نیش می‌زنند.

مارها را بشناسیم

به طور کلی مارها براساس داشتن یا نداشتن زهر به 3 نوع کلی تقسیم می‌شوند: سمی (Venomous Snake)، نیمه سمی و غیر سمی (Nonvenomous Snake). در ایران نزدیک 70 گونه مار شناسایی شده که 20 تا از آن‌ها سمی هستند. مار افعی قفقازی، مار جعفری، گرزه مار، افعی زنجانی، افعی شاخدار، افعی دماوندی یا لطیفی و کفچه‌مار از معروف‌ترین‌های لیست مارهای سمی ایران هستند. معمولا آن‌ها زیر تخته سنگ‌ها، بوته‌زارها، زمین‌های گندم و جنگل‌ها زندگی می‌کنند. حتی بعضی‌های‌‌شان مثل افعی شاخدار آنقدر خجالتی‌اند که نزدیک مناطق مسکونی هم نمی‌شوند.

گرزه مار در بیشتر نقاط ایران دیده شده

مارهای سمی با 2 شاخصه‌ مهم شناخته می‌شوند: سر مثلثی شکل و مردمک چشم عمودی. در صورتی که مارهای غیرسمی با سر گِرد یا بیضی شکلی و مردمک چشم‌ گرد معرفی می‌شوند. البته این را بهم بگوییم که همیشه قانون «کله مثلثی و مردمک عمودی» برای مارهای سمی صدق نمی‌کند. مثلا مار کبرا یا کفچه مار مردمک چشمش بیضی‌ است اما همانطور که گفتیم سمی هم هست!
تفاوت دیگری که مارهای سمی و غیرسمی دارند در نوع دفاع‌شان است. جای نیش مارهای سمی معمولا دو سوراخ ریز است در صورتی که مارهای غیرسمی گاز می‌گیرند و جای آرواره‌شان روی پوست می‌ماند.

چگونه مار گزیده نشویم؟

مارها فوق‌العاده باهوشند، قبل از این‌که شما متوجه حضورشان شوید صدای راه رفتن‌تان را می‌شوند و خودشان را قایم می‌کند اما اگر بخت با شما یار نبود چه؟ بهتر است چند نکته را بدانید تا احتمال برخورد با مار را به حداقل برسانید:

• از قبل درباره‌ی منطقه مطالعه کنید. بدانید که در آن محل چه گونه‌هایی از مار زندگی می‌کنند و کجاها استراحت می‌کنند. مثلا زیر تخته سنگ و بوته‌ها ایده‌آل‌ترین جا برای مارهاست که بهتر است از آن‌ها دوری کنید.
• هنگام راه رفتن تکه چوب یا باتومی داشته باشید و با آن سر و صدا تولید کنید.
• هنگام قدم زدن پاهای‌تان را کاملا از روی زمین بلند کنید. (پاهای‌تان را روی زمین نکشید تا اگر ماری بود غیرعمدی لگدش نکنید)
• زنگوله ببندید. شوخی نمی‌کنیم، در جاهایی که احتمال حضور مار بالاست زنگوله‌ای به کوله‌تان ببنید یا اگر ندارید آواز بخوانید. بگذارید مارها بدانند شما هستید.
• از گتر و کفش ساقه بلند غافل نشوید. بیشترین قسمت‌های بدن که در معرض مارگزیدگی هستند دست و پا هستند.
• در صورت دیدن مار 1 متر یا بیشتر از آن فاصله بگیرید.
• سر به سرش نگذارید، فکر نکنید که می‌شود با تکه‌ای چوب آن را گرفت یا کشت. خلاصه این ‌که ریسک نکنید.
• معمولا مارها در 5 ثانیه‌ اول حالت تدافعی به خودشان می‌گیرند.

در این عکس به خوبی تفاوت جای نیش مار سمی (سمت چپ) با مار غیر سمی (سمت راست) معلوم است.

کمک‌های اولیه برای درمان مارگزیدگی

صرفا دانستن این نکات شما را در موقعیت مارگزیدگی به طور صد در صد کمک نمی‌کند، در حقیقت این نکات کمک‌تان می‌کند که از بروز حادثه‌ای ناگوار جلوگیری کنید اما بهترین و ایده‌آل‌ترین راه، اطلاع دقیق از کمک‌های اولیه برای مارگزیدگی و سم‌شناسی در این موقعیت است. برای همین توصیه می‌کنیم که حتما بعد از پایان این مطلب سری به صفحه‌ی فوریت‌های پزشکی پیشرفته بزنید. مطمئن باشید شرکت در کلاس حضوری کمک‌های اولیه خیلی بیشتر به نفع‌تان است.

• آرامش‌تان را حفظ کنید هرچند که می‌دانیم سخت است/ چه به عنوان کسی که مار نیش‌اش زده یا کسی که همراه فرد مارگزیده است حفظ آرامش سخت‌ترین کار ممکن به نظر می‌رسد. با این حال سعی کنید که آرام باشید، هرچقدر که آشفتگی‌تان بیشتر باشد آسیب بیشتری خواهید دید. یادتان است درباره‌ مرگ با گاز مار غیر سمی گفتیم؟
• هرچه زودتر از مار دور شوید. مارها می‌توانند تا چندین قربانی را هم نیش بزنند تا زمانی که زهرشان تمام شود.
• با مرکز فوریت‌های پزشکی تماس بگیرید.
• قبل از این‌که جای نیش ورم کند، جواهرات و لباس‌های تنگ را دربیاورید. تنگی لباس یا انگشتر و حلقه باعث تورم اندام گزیده شده می‌شود و در نتیجه قطع جریان خون به آن ناحیه.
• محل گزیدگی را پایین‌تر از سطح قلب نگه دارید.
• محل نیش را با دستمالی تمیز و خشک پاک کنید و بپوشانید.
• از باز کردن زخم، مکیدن سم، شریان بند یا گذاشتن یخ جدا خودداری کنید. ساده بگوییم: تحت تاثیر فیلم‌ها قرار نگیرید. هرچه که در فیلم‌های هالیوودی می‌بینید باور نکنید. مثلا مکیدن سم از محل نیش خطرناک‌ترین کار ممکن است چون با این کار سم به بدن شما هم نفوذ می‌کند.
• الکل یا کافئین ننوشید؛ هر دوی این‌ها با گشاد کردن عروق، سرعت جذب سم را افزایش می‌دهند.
• می‌دانیم که سخت است اما خصوصیات ظاهری مار را در صورت امکان به خاطر بسپرید. این توصیفات بعدا برای انتخاب پادزهر به کار می‌آید.

در آخر اینکه حتی اگر تشخیص دادید مار سمی نبوده باز هم فرد مارگزیده را به بیمارستان ببرید. چون ممکن است تشخیص اشتباه داده باشید و هرچقدر زمان بگذرد حال فرد بدتر شود. امیدواریم سفرهایتان با بالا رفتن آگاهی و دانش روز به روز ایمن‌تر شود.