پیدایش کوه‌های جهان

آلفرد واگنر، هواشناس و ژئوفیزیک‌دان آلمانی در سال ١٩١٥ نظریه‌ی انقلابی خود را با عنوان رانش قاره ‌در کتاب "خاستگاه قاره‌ها و اقیانوس‌ها "منتشر ساخت. به عقیده‌ی وی، ابرقاره‌ی پانگه‌آ به صورت خشکی یکپارچه وجود داشته است. ٢٠٠ میلیون سال قبل این ابرقاره شروع به شکافتن کرد و قاره‌های کوچکتری را پدید آورد که هر یک بعدها به محل کنونی خود حرکت کردند.
در سال ١٩٦٨ نظریه‌ی جامع‌تری نسبت به نظریه رانش قاره‌ای مطرح شد: زمین ساخت صفحه‌ای. این نظریه چنان گسترده است که می‌توان بیشتر فرآیندهای زمین‌شناسی را با آن تفسیر کرد. سنگ کره‌ی سخت زمین تقریبا از ٢٠ قطعه مستحکم به نام صفحه ساخته شده است. سنگ کره بر روی منطقه‌ی ضعیف‌تر، ولی داغ‌تر و خمیری‌شکل به نام سست‌کره قرار دارد. این صفحه‌ها دو گونه پوسته دارند:

• پوسته اقیانوسی که جنس متراکم‌تر داشته و بین ٥٠ تا ١٠٠ کیلومتر ژرفا دارد.
• پوسته‌ی قاره‌ای بین ١٠٠ تا ١٥٠ کیلومتر. نقاط بین هر صفحه همیشه فاصله ثابت دارند اما نقاط بین دو صفحه فاصله‌ای متغیر دارند.

کوه‌های ایران

کوه‌های ایران، در چهار رشته اصلی، ٥٤% از مساحت کشور را پوشانده‌اند و ایران را به سرزمینی کوهستانی با میانگین ارتفاعی ١٢٠٠ متر تبدیل ساخته‌اند. گران کوه دماوند، پرفرازترین نقطه‌ی کشور ایران با ٥٦٧١ متر و ژرف‌ترین نقطه (جز نقاط ساحلی کشور) با ٥٦ متر بلندا از سطح دریا در نزدیکی شهداد (کویر لوت) قرار دارد. چهار رشته‌ی اصلی کوه‌های ایران عبارتند از:

1. کوه‌های شمال
2. کوه‌های زاگرس
3. کوه‌های مرکزی
4. کوه‌های شرقی

کوه‌های شمال
کوه‌های شمال قوسی عظیم در شمال ایران است که در اثر برخورد خرد قاره ایران با صفحه توران به‌وجود آمده است و از دامنه‌های کوه آرارات در غرب آغاز و تا کوه‌های آلاداغ در خراسان امتداد دارند. این کوه‌ها حدود ١٢٥٠ کیلومتر درازا دارند و از سه بخش تشکیل می‌گردند:

• کوه‌های آذربایجان که امتدادی شرقی‐ غربی دارند با درازای حدود ٣٥٠ کیلومتر.
• کوه‌های تالش با امتدادی شمال‐ جنوبی و درازای تقریبی ٢٠٠ کیلومتر.
• کوه‌های البرز به درازای حدود ٧٠٠ کیلومتر و امتدادی شرقی‐غربی.

 کوه‌های زاگرس
کوه‌های زاگرس و دنباله‌های آن به درازای ١٦٠٠ کیلومتر از شمال غربی ایران، دامنه‌های کوه آرارات و مرز ایران‐ ترکیه آغاز و تا جنوب ایران، شمال تنگه‌ی هرمز امتداد یافته است. این رشته طولانی و دیوار مانند از رشته‌های طاقدیسی تشکیل شده است که به موازات همدیگر قرار گرفته‌اند. زاگرس نتیجه برخورد صفحه عربستان با خرد قاره ایران است و به دلیل حرکت سپر عربستان به جهت شمال شرق، این کمربند کوه‌زایی هنوز پویا است.
کوه‌های زاگرس را می‌توان به سه بخش شمالی، مرکزی و جنوبی بخش کرد. بخش شمالی از شمال غربی ایران تا جلگه کرمانشاه ادامه پیدا می‌کند. زاگرس مرکزی از جلگه‌ی کرمانشاه تا جلگه‌ی شیراز و زاگرس جنوبی از جلگه شیراز تا شمال تنگه هرمز، امتداد یافته است. کوه‌های زاگرس چون مانعی طبیعی از ورود هوا و رطوبت دریای مدیترانه به داخل نجد (فلات) ایران جلوگیری می‌کنند.
سرچشمه بسیاری از رودهای مهم ایران زاگرس است. مهم‌ترین آن‌ها عبارتند از: زرینه‌رود، زیمکان، زاب، سیمینه رود، سیروان، سفیدرود، قمرود، کارون، کر، کرخه و هندیجان.

کوه‌های مرکزی
کوه‌های مرکزی از شهر میانه تا شمال غرب بلوچستان ادامه دارند. ویژگی این کوه‌ها کمی باران، وزش بادهای شدید، تغییرات ناگهانی هوا، فصلی بودن رودها و کشاورزی محدود است. جز رودخانه‌های هلیل رود، مزدقانچای و رودشور، رودخانه مهم دیگری از این کوه‌ها سرچشمه نمی‌گیرند. امتداد این رشته کوه‌ها، شمال غربی‐ جنوب شرقی است و حدود ١٥٠٠ کیلومتر درازا دارند. بلندترین چکاد کوه‌های مرکزی با نام هزار (٤٤٦٥) در گروه کرمان جای دارد.

درس آشنایی با کوه‌های ایران، از جمله دروس دوره راهنمایان طبیعت‌گردی است که جزوه آن در اختیار فراگیران قرار داده شده است.

دانلود جزوه آشنایی با کوه‌های ایران