در طول تاریخ از بین رفتن جنگل‌ها دلایل گوناگونی داشته است. گاهی اوقات خشکسالی، جنگل‌ها را بیابان کرده است و گاهی یک حادثه یا یک بی توجهی، باعث شده تا سطح وسیعی از جنگل‌ها از بین بروند. اما آنچه که امروز باعث تخریب این سرزمین‌های سرسبز شده با دلایل دیگر متفاوت است. چند دهه‌ای است که بهره‌برداری از جنگل‌ها توسط انسان به بالاترین سطح خود رسیده و اتفاق‌های ناگواری را باعث شده است. در این بین متاسفانه آمارها و شواهد نشان می‌دهند که ایران سهم مهمی در از بین بردن جنگل‌های سرزمینش دارد و به شکلی نامتعادل در حال بهره‌برداری، تخریب و عدم جایگزینی است. اما داستان جنگل‌های ما از کجا آغاز شده و این روزها چه اوضاعی دارد؟ در این مطلب بیشتر بخوانید.

داستان جنگل‌ها از کجا آغاز شد؟

در حدود 420 میلیون سال پیش، کم‌کم پوشش گیاهی در سطح کره زمین شروع به گسترش کرد و طی میلیون‌ها سال تلاش، توانست با آب و هوای مناطق گوناگون سازگاری پیدا کند. اولین جنگل‌ها از گونه‌های غول‌پیکری به‌نام دم اسبیان و سرخس‌ها تشکیل شده بودند که ارتفاع آنها تا چندین متر امتداد پیدا می‌کرد. بین 144 تا 65 میلیون سال پیش، اولین گیاهان گلدار پدیدار شدند. روند گسترش جنگل‌ها ادامه پیدا کرد تا اینکه عصر یخبندان، بخشی عمده از جنگل‌‌ها را از بین برد و در سرتاسر زمین خطه‌ای سبز باقی ماند که امروزه آن‌را کمربند سبز زمین می‌نامند. پس از عصر یخبندان، جنگل‌های معتدله در نیمکره شمالی گسترش و حیات موجودات بسیاری از طریق آنها معنا پیدا کرد.

جنگل‌ها از میلیون‌ها سال پیش روی کره‌ی زمین زندگی کرده‌اند و حیات را به حیوانات و انسان‌ها هدیه داده‌اند

رابطه انسان با جنگل در گذشته

انسان به عنوان یکی از عناصر مهم هستی، با جنگل‌ها هزاران سال با دیده احترام و تقدس رفتار کرد. انسان‌ها معتقد بودند که جنگل دارای روحی هشیار و متعالی است و الهه‌هایی از آن محافظت می‌کنند. بسیاری از داستان‌های اسرارآمیز قدیمی به نوعی با یک جنگل ارتباط دارند. بسیاری از داستان سرایان، نیروهای خیر را در جنگل پنهان کرده‌اند، رسیدن به آرزوها را در گرو عبور از مسیرهای جنگلی دانسته‌اند و برای آنچه که در قلب این جهان سبز پنهان شده، ارزش و اعتبار فراوان قائلند.

داستان‌های زیادی در سرتاسر جهان وجود دارد که می‌گوید، حیوانات جنگل حتی از کودکان انسان مراقبت کرده‌اند و آنها را با رسم و روش جنگل‌ها پرورش داده‌اند. روزگارانی نه چندان دور، جنگل‌ها مانند کتاب‌های قصه‌ی اسرارآمیزی بودند که کسی حتی فکر آسیب زدن به آن را نداشت.

جنگل‌های ایران شامل چه رویشگاه‌هایی هستند

ایران به دلایل توپوگرافی و آب و هوایی در منطقه‌ای قرار دارد که توانسته شاهد چند نوع پوشش گیاهی در کنار هم باشد. انواع پوشش گیاهی در ایران به شرح زیر است

• ناحیه هیرکانی (خزری)
  این منطقه بخش اعظمی از جنگل‌های ایران را تشکیل داده است و بین ایران و کشورهای همسایه مشترک است. عمر این درختان به میلیون‌ها سال پیش بازمی‌گردد و برخی از آنها موجوداتی را دیده‌‌اند که دیگر منقرض شده‌اند. در این ناحیه حدود 80 نوع گیاه زندگی می‌کنند که درخت‌های راش، ممرز، بلوط، افرا و توسکا در بین آنها فراوانند. بیشتر این درختان پهن‌برگ هستند و تعداد کمی درختان سوزنی برگ در بین آنها یافت می‌شود.
  
  
  جنگل‌های هیرکانی یکی از وسیع‌ترین و مهم‌ترین رویشگاه‌های ایران است

• ناحیه ایرانی و تورانی
  پوشش قسمت عمده‌ی فلات ایران که در ناحیه گرم و خشک قرار دارد، ایرانی و تورانی نامیده می‌شود. فاصله‌ی درختان در این ناحیه زیاد است اما تنوع گیاهی بسیار بالاست. انواع درختان پسته و بادام، ارس، تاغ و... در کنار هم در ناحیه ایرانی و تورانی زندگی می‌کنند. به علت توپوگرافی و شرایط آب و هوایی پوشش گیاهی این منطقه به دو دسته کوهستانی و جلگه‌ای تقسیم می‌شود.

• ناحیه زاگرس
  جنگل‌های این ناحیه در آذربایجان غربی، کردستان، کرمانشاه، ایلام، چهار و محال بختیاری، خوزستان، فارس، کهکیلویه و بویراحمد و بخش‌هایی از اصفهان مشترک است. آب و هوای جنگل‌های زاگرس به دلیل همجواری با نواحی دیگر بسیار متغیر است و چند گونه مختلف از بلوط که گونه اصلی ناحیه زاگرس است، در بین آنها یافت می‌شود.
  
  
  درخت بلوط گیاه شاخص رویشگاه زاگرس است

• ناحیه خلیج فارس (حرا)
  بخشی از جنوب غرب و تمامی سواحل جنوبی ایران تحت پوشش جنگل‌های مانگرو یا حرا هستند. این ناحیه رویشی، از قصر شیرین آغاز می‌شود، از خوزستان، هرمزگان و سیستان و بلوچستان می‌گذرد و در مرز ایران و پاکستان پایان می‌یابد. تنوع پوشش گیاهی این ناحیه به اندازه‌ی رویشگاه‌های دیگر نیست اما حفاظت از آنها برای اقلیم، پرندگان، حیوانات و البته انسان‌ها بسیار اهمیت دارد. ارسباران از مدت‌ها پیش تحت پروژه‌ای بین‌المللی که با همکاری سازمان بین‌المللی جایکا اجرا می‌شود در پی بالا بردن آگاهی و جذب توجه مردم بومی پیرامون اهمیت جنگل‌های حرا می‌باشد.
  
  
  جنگل‌های حرا بخش وسیعی از سواحل جنوب را پوشانده‌اند و نقش موثری در معیشت مردم بومی دارند
  
  

• ناحیه ارسبارانی
  رویشگاه ارسبارانی به طور عمده در حوزه آبریز رود ارس قرار دارد و در نواحی استان آذربایجان شرقی و شمال غرب استان اردبیل گسترش پیدا کرده است. این رویشگاه از 30 میلیون سال پیش در این منطقه قرار دارد و وجود آب و هوای نیمه مربوط و مه، جنگل‌های انبوهی را در این محدوده پدید آورده است.
  
  
  جنگل‌های ناحیه ارسباران جزء ذخیره‌گاه‌های مهم ژنتیکی محسوب می‌شود
  
  ناحیه ارسباران جزء ذخایر ژنتیکی جهان محسوب می‌شود و تنوع اکولوژیکی بسیار بالایی دارد. از حدود 755 گونه‌‌ی گیاهی در ارسباران، 55 مورد آنها برای اولین بار در ایران گزارش شده‌اند. موسسه آموزشی ارسباران نیز نامش را از جنگل‌های همین نواحی گرفته است تا همواره گوشه‌ی ذهنمان تلنگری باشد و یادمان نرود که باید از پوشش‌های گیاهی محافظت کنیم. اما متاسفانه این جنگل‌ها در شرایط بدی به سر می‌برند که در ادامه بیشتر به آن پرداخته‌ایم.

نابودی جنگل‌ها در راه است

تا اینجا برایتان از زیبایی‌ها و تنوع گفتیم اما متاسفانه این داستان روی دیگری هم دارد و آن شمارش معکوسی است که تا نابودی این رویشگاه‌ها در برابرمان قرار دارد.

هکتارهای زیادی از جنگل‌های ناحیه خزری تحت تسلط کارخانه‌های چوب هستند، بسیار از مناطق زاگرس و ایرانی و تورانی درگیر آتش‌سوزی و خشکسالی هستند و جنگل‌های حرا به علل گوناگونی توسط گردشگران و مردم محلی ممکن است از بین برود. در این بین جنگل‌های ارسباران نیز در شرایط خوبی به سر نمی‌برند و اگر فکری نکنیم، به زودی دیگر درختی باقی نمی‌ماند که به عنوان ذخیره‌گاه ژنتیکی تلقی شود.

بر سر ارسباران چه آمده؟

برداشت بی‌رویه از معادن منطقه ارسباران، قطع درختان و عدم توجه به استفاده از منابع گوناگون جنگل باعث شده تا جنگل‌های ارسباران روزهای بدی را به چشم ببیند. فقدان نیروهای قدرتنمد برای حفاظت از جنگل‌ها، عدم توجه کافی برخی از مراجع و سازمان‌های زیربط و مشکلات گوناگون برای کنترل قاچاقچیان چوب و افراد سودجو جنگل‌های ارسباران را در وضعیت نامناسبی قرار داده است. ارسباران قلب تپنده‌ی ناحیه‌ی غرب ایران است، رویشگاه و محل زندگی گیاهانی است که میلیون‌ها سال از پس مشکلات بسیاری برآمده‌اند و حالا شرایط بدی را تجربه می‌کنند. امید است روند نابودی این جنگل‌ها به زودی متوقف شود و ارسباران شاهد روزهایی پر از طراوت و زندگی باشد.