در سرتاسر جهان، گردشگری ارتباطی ناگسستنی با اسطوره‌ها، باورها و عقاید جوامع دارد. در برخی شرایط حتی خود آن اسطوره تبدیل به جاذبه‌ی گردشگری می‌شود و می‌تواند کسب و کار مناطق را توسعه دهد. شناخت دقیق اسطوره‌ها و بهره‌مندی دور از خرافات، یکی از مزایای صنعت گردشگری است و حتی می‌تواند نقش مهمی در حفاظت از جاذبه‌ها، سرزمین‌ها و آداب و سنن با ارزش داشته باشد. در این مطلب بیشتر درباره اسطوره‌های ایرانی و نقشی که می‌توانند در بهبود معیشت و حفاظت سرزمین‌ها داشته باشند، بخوانید.

جشن‌های باستانی

به دلیل حضور اقوام، مذاهب و حتی اقلیم‌های گوناگون، جشن‌های اسطوره‌ای جذابی در ایران گرامی داشته می‌شود. برخی از این جشن‌ها ریشه در رویدادهای نجومی دارند، برخی یک داستان را زنده نگه داشته‌اند و گاه رویدادی تاریخی آنها را خلق کرده است. در ادامه برخی از مهم‌ترین دلایلی که جشن‌های ایرانی را خلق کرده اند، آورده‌ایم.

قصه‌ها و افسانه‌هایی که در شب‌نشینی دور آتش بازگو می‌شود 

• علم و شناخت جهان اطراف
  برخی از جشن‌های ایرانی ریشه در علم‌اندوزی ایرانیان و درک آنها از جهان اطراف دارد. جشن نوروز منطبق بر زمان اعتدالین بهاری و جشن یلدا در زمان انقلاب زمستانی جشن گرفته می‌شود. برگزاری این جشن‌ها بیانگر وجود دانشی هستند که نیاکانمان با توجه به محیط اطراف و شناخت مظاهر طبیعت آن‌ها را گرامی داشته‌اند. این جشن‌ها می‌توانند به عنوان یک جاذبه‌ی بسیار مهم در صنعت گردشگری تلقی شوند و علاوه بر جذب توریست بخشی از تاریخ سرزمین‌مان را بازگو کنند. اگرچه علم این چرایی این جشن‌ها را باعث شده است اما این اعیاد جنبه‌ی اسطوره‌ای نیز دارند.

• اسطوره‌ها و داستان‌ها
  در شهرهای گوناگون ایران اسطوره‌ها نه‌تنها زنده‌اند بلکه بخشی از جشن‌های آن مناطق را نیز شکل داده‌اند. برای مثال تیر ماه هر سال، در برخی از روستاهای مازنداران جشنی به‌یاد به بند شدن ضحاک برگزار می‌شود. ضحاک که از دل قصه‌های کهن ایرانی متولد و طبق اسطوره‌ها در کوه دماوند به دست فریدون به بند کشیده شده است، هنوز برای برخی از مردم سرزمین‌مان زنده است. به‌جز ضحاک و فریدون، پادشاهان شاهنامه و حتی سیاوش نیز نقشی در شکل دادن جشن‌های گوناگون دارند.

• رویدادی تاریخی که نقل شده است
  برخی از اسطوره‌های ایرانی در حالی زنده‌اند که ممکن است هیچ کسی به یاد نیاورد برای اولین بار آن‌را از کجا شنیده اما هنوز وجود دارند. برای مثال در برخی از مناطق ایران برای بارش باران عروسک‌هایی مخصوص ساخته می‌شود و شعر درخواست باران خوانده می‌شود. اینکه این رویداد اولین بار از کجا آمده مشخص نیست اما ریشه‌های فرهنگی بسیار باارزشی را نشان می‌دهد که می‌تواند به اعتلای گردشگری و به موازات آن بهبود معیشت مناطق کمک کند.

اسطوره‌ها و مناسبت‌ها

برخی از اسطوره‌های ایرانی مختص به مناسب‌های خاص هستند. برخی از آنها از زمان‌های بسیار کهن وجود داشته‌اند و با ورود ادیان و اقوام گوناگون، چهره‌ی دیگری به خود گرفته‌اند. در ادامه برخی از این اسطوره‌ها بررسی کرده‌ایم.

• حاجی فیروز و حیات دوباره زمین
  اگرچه وضعیت معیشتی چند سالی است که چهره حاجی‌فیروزها را تغییر داده است اما پژوهشگرانی معتقدند که حاجی فیروزها در قرن‌ها پیش، نمادی از زندگی دوباره زمین بودند. آنها با لباسی سرخ به رنگ خون سیاوش و چهره‌ای سیاه که نمادی از بازگشت از دل زمین بوده است، نوید شروع بهار را می‌آوردند.

• نمادهای مذهبی و آیینی
  آیین‌های گوناگون در ایران اسطوره‌های زیبایی را خلق کرده‌اند. معابد، نقوش بر تن آثار باستانی کهن و نگاره‌هایی که از گذشته باقی مانده‌اند، هر کدام به نوعی بخشی از تاریخ و فرهنگ ایران را نشان می‌دهند. این اسطوره‌ها گاهی با ادیان بعد از خود تلفیق شده‌اند و نمادی جدید را خلق کرده‌اند.

فروهر نماد مذهبی دین زرتشت و نمادی اسطوره‌ای متعلق به هزاران سال پیش است

نقوش و اسطوره‌ها

بسیاری نقش‌ و نگارهای ایرانی نه فقط جنبه زینتی بلکه جنبه‌ی اسطوره‌ای و هویتی دارند. در ادامه چند نقش مهم ایرانی را بررسی کرده‌ایم.

• نقش چلیپا
  چلیپا نقشی بسیار کهن در ایران زمین است. بر تن معابد قدیمی آن‌را با حرکات ساده دست خلق و پس از هزاران سال، آن‌را با کاشی‌های رنگارنگ بر جان بناهای گوناگون از جمله مساجد، حک کرده‌اند. چلیپا یا گردونه خورشید نمادی از بخت خوب و تولد دوباره است، تولد آن‌را مطابق با آیین مهرپرستی دانسته‌اند و به شکل‌های گوناگونی هنوز در ذهن و باور ایرانی زنده است.

• نقش ماهی در کویر
  در برخی از بناهای بسیار کهن مناطق کویری، نقش ماهی بر جان بنا نقش بسته است. نقش گل و ماهی یکی از نقش‌های مشهور و بسیار زیبای فرش‌هایی است که در یزد بافته می‌شده و این نقش حتی در بین مردم هرات نیز دیده شده است. در گرمای طاقت‌فرسای کویر، ماهی اسطوره‌ای با ارزش محسوب می‌شود که بیانگر وجود آب و زندگی است. این باور آنقدر قدرت دارد که از گذشته بسیاری از مردم معتقد بودند دیدن خواب ماهی خوش‌یمن است و آن‌را به فال نیک می‌گرفتند.

• نقش حیوانات
  نقوش حیوانات بر روی ظروف کهن نه‌فقط برای تزیین و هنرنمایی بلکه برای اشاره به باورهای کهنی بوده است که در آن زمان رواج داشت. بز، کل، گاو و حتی عقرب حیواناتی با ویژگی‌های خاص تلقی می‌شدند و با کشیدن یا حک کردن نقش آنها بر روی ظروف، درواقع بخشی از نیرو و قدرت آنها را طلب می‌کردند. این اسطوره‌ها تا جایی قدرتمند بودند که گاه برای نشان دادن قدرت یک انسان به او شاخ گاو، بال عقاب یا نیش عقرب می‎بخشیدند. در برخی از تمدن‌های ایرانی با الهام از شکل سر حیواناتی چون کل، شیر و عقاب جام‌های زرین و سیمین به‌نام ریتون ساخته شد.

ژئوسایت‌ها و اسطوره‌ها

ژئوسایت‌ها یا جاذبه‌های زمین گردشگری، یکی از مهم‌ترین بخش‌هایی هستند که ارتباط اسطوره، گردشگری و حفاظت را بیان می‌کنند. در ایران جاذبه‌های زمین گردشگری بسیار ارزشمندی وجود دارد که افسانه‌های محلی گوناگونی در اطرافشان شکل گرفته. در ادامه سه مورد از این جاذبه‌ها را بررسی کرده‌ایم.

• دره ستارگان در قشم
  دره ستارگان یا ستاره افتیده در جزیره زیبای قشم قرار داد. این دره در اثر فرسایش، طی میلیون‌ها سال شکل گرفته است و به‌عنوان یکی از مهم‌ترین ژئوسایت‌های قشم تلقی می‌شود. در باور کهن مردم جزیره، این دره حاصل افتادن یک ستاره روی زمین بوده و این اسطوره هنوز هم زنده است.

دره ستارگان قشم که افراد بومی معتقدند از افتادن یک ستاره شکل گرفته است

• دودکش جن در زنجان
  منطقه ماهنشان زنجان به باور بسیاری از کارشناسان، بهشت زمین‌شناسی و مناسب برای کسانی است که دوست دارند با پدیده‌های زمین آشنا شوند. دودکش جن، تخت دیو و قلعه بهستان که همگی در این منطقه قرار دارند، هر کدام با فرسایش خاصی شکل گرفته‌اند و از لحاظ علمی قابل بررسی هستند. اسطوره‌ها و داستان‌های محلی که پیرامون این جاذبه‌ها قرار دارد، جذاب و شنیدنی است و می‌تواند نقش بسیار موثری در ایجاد اشتغال و حفاظت از جاذبه‌های مهم زمین‌شناسی داشته باشد.

• زندان سلیمان در تخت سلیمان
  یک چشمه تراورتن خشک شده، کوهی درون تهی را در محوطه باستانی تخت سلیمان خلق کرده است که اسطوره‌ها می‌گویند روزی زندان سلیمان بوده است. در کنار این کوه، قرن‌ها پیش زمین با خلق دریاچه‌ای بسیار عمیق، در این منطقه تمدنی خارق‌العاده را خلق کرده که به‌عنوان یک جاذبه‌ی بسیار مهم در میراث جهانی یونسکو ثبت شده است. در محوطه‌ی تخت سلیمان به‌جز زندان سلیمان زمین‌سازهای جذاب دیگری نیز وجود دارد که اسطوره‌های دیگری در کنارشان شکل گرفته.

پدیده‌های زمین‌شناسی در ماه‌نشان زنجان اسطوره‌ها و داستان‌هایی را خلق کرده‌اند

اسرار همچنان باقی است

اگرچه با پیشرفت علوم گوناگون و کاوش‌هایی که طی قرن‌ها انجام شده است، جنبه‌های علمی بسیاری از اسطوره‌ها و یا ارتباطات آنها کشف شده است اما هنوز هم بسیاری از این اسطوره‌ها اسرارآمیزند. جالب است که در مواردی حضور اسطوره به حفاظت از آنها کمک کرده و حتی توانسته به عنوان یک جاذبه‌ی مهم گردشگری معرفی‌شان کند. در ادامه به چند نمونه از این اسطوره‌ها پرداخته‌ایم.

• جام‌ حسنلو
  یکی از جذاب‌‌ترین آثار مکشوفه از تپه حسنلو، جامی طلایی، با نقوش اساطیری است. باستان‌شناسان معتقدند این جام برای مردمی که در آن زمان زندگی می‌کردند بسیار اهمیت داشته است و زمانی که دشمن به سرزمین‌شان وارد شد، مردی جام را برمی‌دارد تا آن‌ به دست دشمن نیوفتد. مرد هنوز زیاد دور نشده بود که نیزه‌ای از پشت به او اصابت می‌کند و جام را به تنش می‌دوزد. جام زیر بدن مرد پنهان می‌شود تا اینکه هزاران سال بعد به دستان ما می‌رسد.

• مفرغ‌های لرستان
  مفرغ آلیاژی است که از ترکیب مس و قلع ساخته می‌شود و قدمت ساخت آنها در لرستان به بیش از هزار سال پیش از میلاد مسیح می‌رسد. مفرغ‌ها با نقوش عجیبی که دارند، تمدنی پیچیده و شگرف را بیان می‌کنند و شاید راوی داستان‌هایی هستند که هنوز هیچ روایتی از آنها به دستمان نرسیده است.

مجسمه‌های مفرغی لرستان بخشی از گذشته ایران‌زمین را بازگو می‌کنند

اسطوره‌های ایرانی نه فقط از لحاظ داستانی و روایتی که از جنبه‌های علمی، فرهنگی و شناختی نیز قابل بررسی و ارزشمند هستند. توجه به اسطوره‌های ایرانی و کشف رمز و راز آن‌ها می‌تواند به‌عنوان جاذبه‌ای مهم مطرح شود و نقشی موثر در پذیرش گردشگرانی داشته باشد که به دنبال کشف جهان‌های نو هستند.